Een klein zwartleren boekje heeft een belangrijke rol gespeeld in de wereldwijde en jarenlange zoektocht van de erfgenamen van de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker naar de schilderijen uit diens collectie.
Goudstikkers weduwe heeft het zwartleren boekje altijd bewaard
Musea vragen alvast compensatie voor onkosten
Musea die door de mogelijke teruggave van de werken uit de collectie Goudstikker het hardst worden getroffen, voelen zich in een slachtoffersrol gedwongen. Om die reden willen ze door de overheid voor door hun gemaakte kosten worden gecompenseerd. Musea die nu al een vorm van schadevergoeding vragen zijn onder andere het Bonnefantenmuseum in Maastricht, het stedelijk museum De Lakenhal in Leiden en het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Het Rijksmuseum in Amsterdam houdt een eventueel verzoek voor een compensatie in beraad en wil eerst afwachten hoe de beslissing van de staatssecretaris uitvalt. Het totaal aantal werken dat ooit eigendom van Goudstikker is geweest en na de Tweede Wereldoorlog in Nederlandse musea terecht is gekomen, bedraagt circa 200.
De meeste musea willen niet zozeer gecompenseerd worden voor het verlies van deze onschatbare kunst, maar zien wel graag dat de staat de onkosten vergoedt die in het verleden zijn gemaakt. In een aantal gevallen zijn de bewuste schilderijen door de huidige eigenaren schoongemaakt, hersteld of gerestaureerd en vervolgens verzekerd, als dat omwille van bruiklenen noodzakelijk was.
In dit boekje had Goudstikker alle schilderijen en kunstvoorwerpen beschreven die hij aankocht voor zijn kunsthandel. Goudstikker ging nooit zonder dit boekje de deur uit. Hij droeg het ook bij zich in zijn binnenzak toen hij om het leven kwam aan boord van het stoomschip Bodegraven. Daarmee vluchtte hij in mei 1940 uit Amsterdam voor de Duitsers, samen met zijn vrouw, de zangeres Desi van Halban, en zoontje Edo. Tijdens de reis naar Engeland viel Goudstikker in het ruim van het verduisterde schip en overleed. Zijn weduwe heeft het boekje altijd bewaard en uiteindelijk geschonken aan het Amsterdamse Gemeentearchief. Zonder te weten dat het tientallen jaren later nog steeds een belangrijke rol zou spelen in de naspeuringen naar Goudstikkers kunstbezit, dat in juli 1940 door het personeel van zijn kunsthandel onder dwang werd verkocht. De Duitse rijksmaarschalk Hermann Göring betaalde twee miljoen gulden voor de vele honderden schilderijen. De overige bezittingen, waaronder het gebouw van de kunsthandel aan de Herengracht en kasteel Nijenrode, werden voor 550000 gulden verkocht aan de Duitse zakenman Miedl, die de kunsthandel tijdens de oorlog voortzette.
Na de bevrijding vroeg de weduwe Goudstikker aan de Nederlandse overheid om teruggave van haar eigendommen. Maar haar claims werden afgewezen, omdat van gedwongen verkopen geen sprake zou zijn geweest. Dat betekende het begin van een eindeloos gevecht van de weduwe, die in 1950 zou hertrouwen met Edward von Saher. Pas in 1952 kwam er een definitieve schikking, maar die betrof alleen de verkopen aan Miedl: het onroerend goed en een paar honderd schilderijen, die aan het einde van de oorlog in de kunsthandel werden gevonden. Van haar claim op de schilderijen die Göring had gekocht, zag ze af. Daarvan kwamen er na de oorlog zo'n 300 terug naar Nederland. Die werden verdeeld over musea en overheidsgebouwen.
Na het overlijden van Desi en haar zoon Edo, in 1996, besloot Edo's weduwe Marei von Saher de kwestie weer op te rakelen, omdat ze vond dat haar familie onrecht was aangedaan door de Nederlandse staat. Ze eiste teruggave van de schilderijen die na de oorlog verspreid waren over Nederlandse musea. Haar claim leek aanvankelijk kansloos, ook omdat deze in juridische zin allang verjaard was. Maar de laatste jaren is er duidelijk sprake -ook internationaal- van een kentering in het denken over teruggave van oorlogskunst. Zo kreeg Nederland zelf vorig jaar nog, na jaren touwtrekken, een deel van de beroemde Koenigs-collectie terug uit Oekraďne.
Copyright: Trouw
